Της Αρχοντίας Καθάριου*

Το πεδίο της τεχνολογίας και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι αδιαμφισβήτητα μια νέα ισχυρή τάση, η οποία πλέον έχει λάβει διαστάσεις μαζικής προσφοράς και κατανάλωσης και στην εκπαίδευση. Η νέα κοινωνική πραγματικότητα ορίζει τη χρήση της τεχνολογίας όχι μόνο σαν θεμελιώδη δεξιότητα επιβίωσης και αυτονομίας, αλλά και ως προσόν που δίνει στο άτομο ταυτότητα, ενώ αποτελεί και προϋπόθεση κοινωνικής ένταξης στις ομάδες των συνομηλίκων.

Τι συμβαίνει αλήθεια; Το σίγουρο είναι ότι οι τάσεις στην εκπαίδευση προκύπτουν από την ανθρώπινη ανάγκη, ο άνθρωπος δηλαδή επιθυμεί να μάθει εκείνο που έχει νόημα για εκείνον. Παντού ακούμε για προγράμματα τεχνολογίας, εργαστήρια με αντικείμενο την τεχνολογία ή τη ρομποτική. Από την άλλη, τα παιδιά από τις πολύ μικρές ηλικίες δείχνουν ένα έντονο ενδιαφέρον για τις ηλεκτρονικές συσκευές και η εξοικείωση μαζί τους είναι σαν να υπάρχει μια νομοτελειακή σχέση του αντικειμένου με την ύπαρξη και τη λειτουργία τους.

Ο γενικός προσανατολισμός στη σύγχρονη εκπαίδευση είναι η κριτική σκέψη ανεξάρτητα αν τελικά το Σχολείο το πετυχαίνει. Και πώς να γνωρίζουμε βέβαια «αν» και «τι» πετυχαίνει, αφού η αξιολόγηση είναι άγνωστη και επικίνδυνη λέξη για την ελληνική εκπαίδευση. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο.

Κι εδώ θα σταθώ στο σημαντικό ρόλο του εκπαιδευτικού. Είδα και διαπίστωσα μέσα από τη δική μου επαγγελματική δραστηριότητά, η οποία «μ’ έβαλε» μέσα σε αρκετές τάξεις σχολείων και ειδικά νηπιαγωγείων, ότι στα σχολεία μας η επικρατούσα συνθήκη είναι η απουσία της διδακτικής πάνω στην επίλυση προβλήματος, όπως ότι δεν υπάρχουν η επεξεργασία και οι στρατηγικές του παιδιού, αλλά μόνο manuals για το σωστό και το λάθος από το δάσκαλο. Δεν υπάρχει ελιγμός, διαχείριση, ανάπτυξη συζήτησης. Κι αυτή γίνεται προσχηματικά επειδή θέλουμε να καταλήγει στον τρόπο που σκεφτόμαστε εμείς οι ενήλικες. Το θέμα φυσικά δεν είναι μόνο πώς θα εκμαιεύσουμε ερωτήσεις και απαντήσεις, αλλά πού θα τις πάμε αυτές, τι θα κάνουμε μ’ αυτές. Τα παιδιά πρέπει να «μάθουν», αλλά καλλιεργώντας τις δικές τους στρατηγικές. Είναι άλλο θέμα δηλαδή το ότι σαν δάσκαλος θέλω και πρέπει να διδάξω και άλλο να «στριμώξω» το παιδί στον τρόπο που συλλογίζεται.

Πόσο εφικτό λοιπόν είναι να αναπτύξεις τη δημιουργική σκέψη από το χώρο των επιστημών και της τεχνολογίας; Είναι. Ειδικά η ρομποτική  και οι  φυσικές  επιστήμες είναι ωραιότατα «γήπεδα» για διδακτική, για ομαδική συζήτηση και επεξεργασία  διαμέσου των σεναρίων φαινομένων και της επίλυσης προβλήματος. Το πως λειτουργεί ένα μηχάνημα συνιστά ένα πρόβλημα προς επίλυση, βάζει το παιδί στη διαδικασία να συνθέσει, να ανακαλέσει, να αναλύσει δεδομένα για να απαντήσει σε ένα ερώτημα.

Ο εκπαιδευτικός που αξιοποιεί  την τεχνολογία προς όφελος του παιδιού είναι εκείνος ο οποίος με τον τρόπο που οργανώνει το «μάθημα» δεν κινείται ανάμεσα στο δίπολο «σωστό – λάθος». Δεν δίνει έτοιμες λύσεις. Δίνει όμως με μέθοδο πληροφορίες, δεδομένα, τρόπους, ώστε να φτάσει το παιδί στην απάντηση μέσα από τις δικές τους λογικές αναπαραστάσεις. Ο δάσκαλος τότε θα διακρίνει ποιες στρατηγικές και χαρακτηριστικά σκέψης έχει το παιδί, τα αναδεικνύει και στη συνέχεια  το εκπαιδεύει  να λύνει προβλήματα πάνω στο δικό του λογικό μονοπάτι. Αυτή είναι η ορθή παιδαγωγική προσέγγιση για καλλιέργεια της γνώσης και όχι για μηχανιστική μάθηση σε όλα τα πεδία, αλλά σ΄ αυτό εδώ ειδικά συνιστά βασική αρχή. Προϋποθέτει από τον εκπαιδευτικό διδακτική τεχνογνωσία  και επαγγελματισμό.

Τεχνολογία και επίλυση προβλήματος

Τι κρίμα όμως ο σύγχρονος ψυχολογικός ορισμός της μάθησης να εμπεριέχει την επίλυση προβλήματος κι εμείς να επιμένουμε να λειτουργούμε (από το νηπιαγωγείο ακόμα) με τρόπο άκαμπτο, δασκαλίστικο και μηχανιστικό.

Η σύγχρονη παιδαγωγική έρευνα ασχολείται και συνδέει τα τελευταία χρόνια την τεχνολογία και τη ρομποτική και τις στρατηγικές που ενεργοποιεί ο άνθρωπος για να κατανοήσει τον κόσμο του. Υπάρχει θεωρία η οποία ξεκίνησε από τη διερεύνηση της δημιουργικής σκέψης στην Αγγλία και προχώρησε σε εμπειρικά σημαντικά δεδομένα μετά από 15 χρόνια ερευνητικής εργασίας. Ονομάζεται possibility thinking (σκέψη των πιθανοτήτων). Τι είναι αυτό; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει στο κέντρο της τις απόπειρες ερμηνείας από τα ίδια τα παιδιά, ξεκινώντας από ερωτήσεις του «τι είναι αυτό» μέχρι το «τι θα μπορούσε να γίνει αν;», καθώς και υποθέσεις δημιουργικής φαντασίας, όπως «ας κάνουμε τάχα ότι αυτό είναι…». Έχει κατηγορίες ερωτήσεων και απαντήσεων (π.χ. ερώτηση περιορισμένων πιθανοτήτων – ερώτηση μεγάλου εύρους πιθανοτήτων) και ενδυνάμωση μέσω σεναρίων με παρέμβαση του εκπαιδευτικού (μοντέλο του Cremin et al.,2006).

Πώς θα μπορούσε κανείς να ορίσει μία δημιουργική μαθησιακή δραστηριότατα σύμφωνα με την παραπάνω θεωρία;

Με τα εξής χαρακτηριστικά:

Υποκειμενικότητα (το παιδί ως υποκείμενο)
Χειραφέτηση
Δουλειά από κάτω προς τα πάνω
Συμμετοχικότητα
Διαφωνία
Δράση
Ανταλλαγή ιδεών
Αυτός ο τρόπος βοηθά το μαθητή να φτιάξει δικές του στρατηγικές στη μαθησιακή διαδικασία και η τεχνολογία δεν γίνεται να διδάσκεται αλλιώς.

Διάκριση με το διαδίκτυο

Το διαδίκτυο συνιστά  άλλο ζήτημα  του πεδίου μέσα στο οποίο συζητάμε. Σε όλες τις μορφές εθισμού, ότι και αν αφορά αυτός, όπως το διαδίκτυο ή τη χρήση ουσιών ή τα θέματα διατροφής, έχει διαπιστωθεί ότι είναι καταλυτικός παράγοντας η οικογένεια σε συνδυασμό και με άλλους βιολογικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες.

Όμως αυτό που θα μπορούσα να πω εγώ με σιγουριά από τη θέση του εκπαιδευτικού προσχολικής ηλικίας είναι ότι η ανθρώπινη αλληλεπίδραση στα παιδιά και στα πρώτα χρόνια της ζωής τους είναι δείκτης ανάπτυξης. Οι εμπειρίες διαμορφώνουν τον εγκέφαλο, ο εγκέφαλος είναι ένα προσαρμόσιμο όργανο και οι δομές του χτίζονται μέσα από τις αλληλεπιδράσεις των παιδιών και ειδικά με συνομήλικους.

Μετάφραση: το παιχνίδι και η επικοινωνία μεταξύ των παιδιών πρέπει  να βρίσκεται στην κορυφή της ιεράρχησης των αναγκών του. Και φυσικά θα μπορούσε αυτό να συμβεί ΚΑΙ μέσα από ομαδικά προγράμματα τεχνολογίας ή ρομποτικής, αλλά όχι μόνο μέσα από αυτά. Το μη δομημένο ελεύθερο παιχνίδι είναι ανεκτίμητης αξίας αγαθό για το παιδί.

Η τεχνολογία και οι φυσικές επιστήμες στο Σχολείο

Μέσα από την εμπειρία λοιπόν αυτής της δουλειάς και τις συνεργασίες με ειδικούς της τεχνολογίας πάνω σε εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία υλοποίησα, μέσα από τους προβληματισμούς, τους πειραματισμούς και την αξιολόγηση, διαμορφώθηκε και η άποψή μου για το ζήτημα της τεχνολογίας στο σχολείο, είτε αυτή διδάσκεται ως αντικείμενο είτε αποτελεί το μέσο για διδασκαλία. Σε κάθε περίπτωση η κοινή συνιστώσα, ο παρονομαστής πρέπει να είναι η παιδαγωγική. Παιδαγωγική δεν εννοώ μια τρυφερή – παιγνιώδη  προσέγγιση για τα παιδιά (γιατί συνηθίζεται και αυτό από μόνο του να το λέμε παιδαγωγική προσέγγιση), αλλά ευθύνη απέναντι στο παιδί. Ευθύνη να το διδάξουμε με σκοπό και στόχους, αλλά μέσα απ’ αυτό που αναγνωρίζει κι εκείνο αναγκαίο για τον εαυτό του. Γιατί να είναι ωφέλιμο δηλαδή ένα project τεχνολογίας αν δεν το συνδέσεις και με τη χρήση στη ζωή, με την πραγματικότητα και την καθημερινότητα των παιδιών; Αν δεν κάνεις αξιολόγηση τους δουλειάς σου; Αν δε ξέρεις από πριν πού θες να πας με τη γνώση; Γιατί να έχει ανάγκη το παιδί να μάθει αυτό που θα του διδάξω και πως θα του φανεί ωφέλιμο;

Συχνά βλέπουμε προγράμματα με παιδαγωγικό σκοπό, αλλά όχι σε ένα συνεχές, αποσπασματικά. Μια δραστηριότητα που δεν έχει σαφή και συνεκτικό σκοπό, ένα μάθημα ρομποτικής το οποίο καταλήγει  μια χειροτεχνία που θα πάρει μαζί του το παιδί στο σπίτι, ένα πείραμα που δεν θα βγάλει λάθη  πάρα μόνο αξιώματα. Αυτές οι δήθεν βιωματικές αλληλεπιδραστικές πρακτικές δεν προωθούν την αληθινή γνώση.

Άλλοι εκπαιδευτικοί στον αντίποδα, ακουμπάνε χωρίς ευθύνη σε κλισέ τύπου «τί να κάνουμε; είναι μια κοινωνική πραγματικότητα» ή αφοριστικά, όπως «πφφ… διαβολομηχανήματα και εξαρτήσεις, δεν τα θέλω στην τάξη μου, καταστρέφουν τον εγκέφαλο, τη δημιουργικότητα κλπ», ενώ οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι σε μια οξύμωρη λειτουργία τους στην τάξη δεν υλοποιούν δραστηριότητες που να καλλιεργούν την κριτική σκέψη και τη δημιουργία.

Άλλη μια πολύ βολική θέση που ακούω συχνά είναι η μη τεχνογνωσία του αντικειμένου. Όλο το βάρος πέφτει στην ειδικότητα. Ωραία λοιπόν δεν είμαι  καθηγήτρια τεχνολογίας, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν είμαι σε θέση να καταλάβω σε τι βοηθιέται η όποια δεξιότητα καλλιεργεί ένα παιδί όταν ασχολείται μ’ ένα έργο, ή να ορίσω σε συνεργασία με τον ειδικό το σκοπό και  τη στοχοθεσία του έργου. Αυτά είναι η επαγγελματική και ηθική υποχρέωση του εκπαιδευτικού.

Έχουμε μάθει να μην παίρνουμε την ευθύνη ως πολίτες, ως γονείς κι ακόμη χειρότερα ως δάσκαλοι. Ειδικά οι εκπαιδευτικοί έχουν συνηθίσει να λειτουργούν σε ρόλο εκτελεστικό, δίχως πρωτοβουλία, ευθύνη, αξιολόγηση, επίγνωση και ρίσκο. Η ευθύνη όμως και η επίγνωση ισχύουν και για τους γονείς, αλλά με  μια άλλη πραγματιστική διάσταση.

Τι κάνω σαν γονιός όταν πρέπει να επιλέξω πρόγραμμα εκτός σχολείου;

Δεν είμαι ειδικός, δεν μπορώ να γνωρίζω τα πάντα, ούτε είναι λογικό να παρεμβαίνω στη δουλειά αυτού που διδάσκει ή του ειδικού αλλά έχω την ηθική υποχρέωση να με ενδιαφέρει να μάθω τι θα αποκομίσει το παιδί μου απ’ αυτή τη δραστηριότητα. Ίσως δεν ξέρω από τεχνολογία, αλλά είναι πολύ απλό να απευθύνω στον εκπαιδευτή αυτήν την ερώτηση. Και πιστέψτε με ακόμη κι αν δε γνωρίζετε από τεχνολογία θα μπορέσετε να διακρίνετε τον εκπαιδευτή και τον παιδαγωγό ο οποίος έχει πρόταση για το παιδί σας και όχι γενικόλογες θεωρίες.

Η τεχνολογία είναι έννοια, είναι το μέσον για τη γνώση και την ευχαρίστηση και όχι ο σκοπός. Έτσι ήταν πάντα στην ανθρώπινη ιστορία, έτσι είναι και τώρα. Και το μολύβι με το οποίο επικοινωνούσαν οι άνθρωποι μέσα από το γραπτό λόγο μια μηχανή ήταν που την εφηύρε ο άνθρωπος γιατί η ανάγκη τον οδήγησε να την επινοήσει. «Το υλικό της (τεχνολογίας) είναι καινούριο μέσον και θα είναι αντίστοιχο με την εφεύρεση της γραφής. Η ανερχόμενη γενιά  ενώνεται μαζικά πλέον στον κόσμο των σημείων» (Χριστιανόπουλος Κ., 2016)

Η επίγνωση αυτής της απλής αλήθειας θα μας κρατήσει σε μια ισορροπία, κυρίως δεν θα χάσουμε τον παιδαγωγικό προσανατολισμό μας και θα αποφύγουμε ακρότητες θεοποίησης ή δαιμονοποίησης της τεχνολογίας.

Κάθε άτομο στην κοινωνία παίρνει μέρος στη δόμηση του μέλλοντος της κουλτούρας της οποίας αποτελεί κομμάτι ακόμη κι αν αυτή η ευθύνη είναι συλλογική.

Ας μείνουμε λοιπόν online (ενεργοί) σ’ αυτό το γίγνεσθαι.

Το άρθρο βασίζεται στην ομιλία της Αρχοντίας Καθάριου στην εκδήλωση «Μαμά, θα μου μάθεις να είμαι online;», του Tina’s Lab,  που πραγματοποιήθηκε στο ΦΡΟΥΡΙΟ Λάρισας, στις 27 Μαρτίου 2018

*Η Αρχοντία Καθάριου είναι Νηπιαγωγός – ΜΠΣ «Ψυχοπαιδαγωγική της ένταξης» ΑΠΘ

• Ετικέτες: Καθάριου, νηπιαγωγός